اکبر ترکان، سرپرست موقت سازمان فضايي ايران در افتتاحيه هفته جهاني فضا از ماموريتي که رئيس جمهور براي تعيين تکليف سازمان فضايي ايران به عهده او گذاشته است، سخن گفت. قبلاو در جريان جلسات راي اعتماد هم شنيده شده بود گويا سازمان فضايي ايران قرار است دوباره به زيرمجموعه اي از وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات تبديل شود. اين در حالي است که ماموريت تعريف شده براي سازمان فضايي ايران فراتر از جمع اختيارات دوتا سه وزارتخانه است.
اکبر ترکان همچنين در اين مراسم به آرزوي خود براي تحقق سهم يک درصدي درآمدزايي فضايي در آينده تجارت ايران اشاره کرد. اين موضوع که وي از آن به عنوان يک انتظار معقول از صنعت فضايي کشور نام مي برد در صورت تحقق و بنابر ادعاي وي بايد بتواند 220 هزار نيروي خبره و متخصص را در زمينه هاي گوناگون در صنعت فضايي کشور به کار بگيرد و سالانه بيش از پنج ميليارد دلار درآمد نصيب ايران کند. ترکان معتقد است اگر اين رويا محقق شود، ايران در مسيري آرماني به سمت توليد ثروت از دانش قرار خواهد گرفت و فرار مغزها کندتر خواهد شد. اما اجازه دهيد نگاهي به ساختار و عملکرد سازمان فضايي ايران در سال هاي گذشته بيندازيم و ببينيم آيا اين سازمان ظرفيت خلق چنين تحول بزرگي را دارد؟
در حسرت رئيسقانون مي گويد متولي اصلي برنامه هاي فضايي و در نتيجه تحقق روياي زيبايي که مهندس ترکان ترسيم کرده، همان سازماني است که طبق دستور رئيس جمهور بايد تکليف آن طي دو ماه روشن شود؛ دو ماهي که بخش عمده آن گذشته است. يعني بايد مشخص شود آيا اين سازمان همچنان زير نظر نهاد رياست جمهوري باقي خواهد ماند يا به سازماني زير نظر يکي از وزرا مثل وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات منتقل خواهد شد يا شايد به قول ترکان حتي ارتقاي درجه يافته و جايگاهي والاتر از نهاد رياست جمهوري را نيز به دست آورد. نکته مبهم ديگر اين است که آيا اکبر ترکان سرپرست سازمان فضايي ايران باقي خواهد ماند يا شخص ديگري براي اين سمت معرفي خواهد شد؛ اما چرا اين موضوع اهميت دارد؟
سازمان فضايي ايران که بزودي ده سالگي خود را جشن خواهد گرفت، در همين مدت اندک حدود شش سرپرست عوض کرده و باوجود اين که چند سالي مي شود چارت سازماني آن به تصويب رسيده، اما هيچ گاه رنگ يک رئيس واقعي را به خود نديده است. طبق قانون، سرپرست يک سازمان تا زماني که حکم وي رسما ابلاغ نشود، به طور موقت وظايف رئيس را به عهده خواهد داشت. ناگفته پيداست سرپرست موقت سازماني که قرار است موتور محرک قافله بزرگ دانش و فناوري هاي نوين و پيشرفته کشور باشد، قادر به برنامه ريزي بلندمدت و حرکت مقتدرانه نيست.
تغيير مداوم سرپرست هاي سازمان فضايي ايران در کنار ابلاغ نکردن حکم سازماني موجب شده اين سازمان علمي همواره از نبود برنامه اجرايي بلندمدت و ساختار سازماني متشکل و مقتدر رنج ببرد. موضوعي که در گفت وگو با متخصصان اين سازمان نيز به روشني به آن اشاره مي شود.
آش شله قلمکارگويا دستورات متنوعي براي طبخ آش شله قلمکار وجود دارد و هر آشپزي با توجه به موجودي انبار خود، مواد غذايي متفاوتي را براي طبخ اين آش لذيذ به کار مي برد، اما اينجا نقش آشپز خيلي مهم است. اگر آشپز خوب باشد و مواد را به درستي با هم مخلوط کند، هر ماده غذايي، طعمي جديد به آش مي دهد و محصول، غذايي پرعطر و طعم و مزه خواهد بود که مطلوب همه است.
به نظر مي رسد در تشکيل سازمان فضايي ايران هم اين اتفاق رخ داده است. اين سازمان، آش شله قلمکاري است که حاصل ترکيب حداقل شش، هفت پژوهشکده و مرکز علمي يا اجرايي مختلف است. مرکز سنجش از دور، پژوهشگاه هوافضا، مرکز تحقيقات جهاد سازندگي سابق که روي موشک هاي سوخت جامد کار مي کردند، چند پژوهشکده و مرکز تحقيقات در شهرهاي شيراز و اصفهان و تبريز، مرکز تحقيقات مخابرات ايران و نيروهايي که بتازگي به مجموعه اضافه شده اند. هر کدام از اين مجموعه ها ساختار و فرهنگ سازماني خودشان را داشته اند و اين موضوع باعث شده قبيله هاي مختلفي در اين سازمان شکل گيرد که گويا براي يکپارچه کردن و ادغام فرهنگي آنها کار خاصي صورت نگرفته و موضوع به گذر زمان واگذار شده است. صد البته ادغام سازماني کار بسيار درستي است، اما اگر آشپز خوب باشد!
هدف در مهوقتي به عنوان يک کارشناس دانش و فناوري فضايي با کارمندان و کارشناسان اين سازمان گفت وگو مي کنيد، اولين موضوعي که به نظرتان مي آيد، ديدگاه هاي متفاوت آنها درباره چهره و هدف سازماني است که مشغول خدمت براي آن هستند. مه آلود بودن هدف سازمان فضايي ايران حتي در سخنراني هاي مسئولان آن هم خودنمايي مي کند. براي مثال، اصرار مداوم بر ساخت اين ماهواره و آن ماهواره و ذکر هزارباره قابليت هاي هر کدام از آنها و البته تغيير مداوم تاريخ هاي وعده داده شده، اين پرسش را مطرح مي کند که آيا سازمان فضايي ايران خود را يک شرکت سازنده ماهواره يا کمي بالاتر از آن مشتري ماهواره هايي که سفارش مي دهد، قلمداد مي کند يا انتظار مي رود اين سازمان بستر لازم براي توسعه بخش خصوصي ماهواره ساز و حمايت از آنها را به عهده داشته باشد.
اين مساله در کنار ده ها مثال ديگر نشان مي دهد سازمان فضايي ايران از نظر ابعادي و انتظار عمومي خيلي سريع تر از فرهنگ سازماني خود رشد کرده و بزرگ شده است. ما اکنون با سازماني عريض و طويل مواجهيم که در گوشه و کنار اين مملکت دفتر، پژوهشکده، کارگاه و مرکز فضايي دارد، اما فرهنگ سازماني آن به اندازه اين رشد ابعادي بزرگ نشده و به پختگي و آبديدگي لازم نرسيده است. موضوعي که اگر همين حالابه آن توجه نشود، در آينده به پاشنه آشيل اين سازمان تبديل خواهد شد.
اين موضوع از منظر بيروني هم قابل بررسي است. گويا هنوز براي روابط عمومي سازمان فضايي ايران مشخص نيست بايد چه چهره اي از سازمان متبوعش را به مردم و مخاطبان بيروني نشان دهد. آيا اين سازمان يک دفتر طراحي يا کارخانه سازنده تجهيزات فضايي است يا مرکز تحقيقاتي است که روي صدها عنوان علمي مختلف پژوهش مي کند يا سازماني حاکميتي که قرار است مراکز و حتي آدم هاي مرتبط را زير چتر برنامه اي و حمايتي خود قرار دهد؟ اين موضوع را مي توان حتي در عنوان خبرنگاراني که اين روابط عمومي به مراسم خود دعوت مي کند نيز جستجو کرد. در حالي که انتظار مي رود يک مجموعه علمي مانند سازمان فضايي ايران ارتباطي تنگاتنگ با ژورناليست هاي علمي داشته باشد و حتي براي آموزش آنها همت بگمارد، شاهد غيبت تاثيرگذارترين روزنامه نگاران حوزه علم و فناوري در مراسم خبري اين سازمان هستيم. ارتباط سازمان با رسانه ها ضعيف و محدود به چند برنامه سالانه است که بيشتر جنبه گزارشي و تبليغاتي دارد و پس از سال ها هنوز اين سازمان قدمي براي آموزش و توسعه علمي خبرنگاراني که با او کار مي کنند، برنداشته است.
براي اکبر ترکان...در پايان و بدون اشاره به توانمندي هاي علمي و فناوري سازمان فضايي ايران که از تجميع قابليت هاي مراکز و پژوهشکده هاي معتبري حاصل آمده است، مي خواهم به اين موضوع اشاره کنم اگر آقاي ترکان به عنوان يک سکاندار مايلند آينده نگري آرماني و زيبايشان تا حدودي محقق شود (که اگر بشود انقلابي عظيم در دانش، صنعت و اقتصاد ايران به بار خواهد آورد) خوب است به اين نکات نيز توجه کنند:
1- سازمان فضايي ايران بايد به نهادي حاکميتي و بسترساز تبديل شود و ماموريت هاي خود را از ساخت و پرتاب ماهواره به زيرساخت سازي براي تولد و رشد صنعت ماهواره سازي در ايران معطوف کند. در آن صورت انتظار مي رود رئيس بعدي سازمان فضايي ايران (اميدواريم نفر هفتم ديگر فقط سرپرست نباشد) به جاي اين که تاريخ پرتاب و مشخصات فني ماهواره ها را به مردم گزارش کند، سخن از راه اندازي مراکز رشد فضايي و حمايت اين سازمان از شرکت هاي ايراني جهت حضور در نمايشگاه هاي بين المللي بگويد. خروارخروار کار پژوهشي بدون تلاش براي واردکردن بخش اقتصادي به آن با يک تغيير مديريتي و اعمال چند سليقه شخصي از بين خواهد رفت. هم اکنون و به لطف يک برنامه هوشمندانه که سال ۸۶ آغاز شد، چند پروژه دانشگاهي بزرگ مشغول طراحي و ساخت ماهواره هاي دانشجويي هستند. سازمان فضايي ايران بايد براي فارغ التحصيلي اين مهندسان کارآزموده برنامه داشته باشد و به جاي تلاش براي استخدام آنها، زمينه را براي راه اندازي شرکت هاي نوپاي دانش بنيان کوچک فراهم آورد تا در آينده بخشي از آن درآمد رويايي آقاي ترکان محقق شود.
2- سازمان فضايي ايران به خودشناسي و همصدايي دروني نياز دارد. در مراسم افتتاحيه هفته جهاني فضا، همکاران آقاي ترکان هنوز خودشان را با پُست سازماني قبلي از مجموعه اي که از آنجا آمده بودند، معرفي مي کردند. ادغام سازماني با چند نامه و دستورالعمل محقق نمي شود. ايجاد فرهنگ يکپارچه سازماني، مستلزم کار فراواني است و صد البته به ياد داريم آقاي ترکان در انجام آن تجربه موفق فراواني دارند.
3- اين نکته به ذکر مجدد نياز ندارد که دوران انجام کارهاي بزرگ بدون پشتوانه و حمايت مردمي گذشته است. روابط عمومي و امور بين الملل سازمان فضايي ايران، دو اداره مهم اين سازمان است. هم از اين بابت که مردم را همراه و پشتيبان برنامه هاي علمي تحقيقاتي پرهزينه آن سازمان کنند و هم از اين بابت که فعاليت هاي فضايي بدون همکاري هاي بين المللي مفهوم و امکان ندارد. بنابراين داشتن يک چهره بيروني فکرشده و طراحي شده يک انتخاب نيست، بلکه ضرورتي مسلم است. به همين دليل اين دو اداره در سازمان فضايي ايران بايد سرشار از نيروهاي متخصصي باشند که ضمن آشنايي کامل با دانش و فناوري فضايي، آدم هاي سرشناس حوزه پژوهش و صنعت فضايي در داخل و خارج از کشور را نيز به خوبي بشناسند و ارتباطي دوستانه با آنها داشته باشند.
4- آقاي ترکان در مراسم افتتاحيه هفته جهاني فضا از تشکيل کميته اي خبر داد که قرار است براي آينده سازمان فضايي ايران تصميم گيري کند و ذکر کرد اين کميته به اين نتيجه رسيده که سازمان فضايي ايران بايد مقتدر باشد و اين موضوع به ضرورت حضور کشور در فضا برمي گردد. اقتدار در يک حوزه با تغيير مداوم سکانداران آن حوزه در تناقض آشکار است. از سوي ديگر نمي توان انتظار داشت کساني از بيرون و بدون آشنايي با حوزه عملکردي سازمان فضايي ايران وارد تشکيلاتي شوند که برنامه هاي آن فراتر از سطح چند وزارتخانه تعريف شده است. بايد سازوکاري مشخص شود تا روساي آينده اين سازمان از داخل بدنه کارشناسي آن و براي مدت زماني مشخص انتخاب شوند. از آن مهم تر اين که چون اين سازمان بنياني علمي و تحقيقاتي دارد، اين سازوکار بايد جلوي اعمال سليقه هاي سياسي را نيز بگيرد. سازمان فضايي ايران براي مقتدرشدن به آرامش و برنامه ريزي علمي نياز دارد.در پايان نمي توان خوشحالي خود را از اين که پس از ده سال، کسي پيدا شد که آينده سازمان فضايي ايران را فراتر از جلوي پايش مي بيند، پنهان کرد. آرزوي آقاي ترکان حتي اگر محقق هم نشود، راه را مشخص کرده است؛ همين قدر کافي است.
حاشيه هاي افتتاحيه هفته جهاني فضامراسم هفته جهاني فضا در ايران طبق يک سنت قديمي خيلي تشريفاتي برگزار شد. البته انتظار مي رفت با توجه به طبيعت اين هفته که ترويج دانش و فناوري فضايي بين مردم عادي است، گزارشي از فعاليت هاي اين سازمان در طول سال گذشته براي آموزش يا ترغيب نسل جوان به مطالعه و کار در صنعت فضايي ارائه شود که جاي آن خالي بود. غير از آن موضوعات ديگري هم موجب پچ پچ هاي درگوشي حضار را فراهم آورده بود که به مهم ترين آنها اشاره مي کنيم:
سوتي پشت سوتيدکتر حميد فاضلي، قائم مقام سازمان فضايي ايران و سرپرست قبلي اين سازمان که اکبر ترکان او را در نطقش سردار فاضلي هم خطاب کرد، در حالي به عنوان نخستين سخنران پشت تريبون قرار گرفت که مناسبت آغاز هفته جهاني فضا را به اشتباه به پرواز يوري گاگارين نسبت داد. پس از او دکتر صفوي، مدير طرح ماهواره دانشجويي دانشگاه صنعتي اميرکبير به عنوان سخنران دوم در حالي که تلاش داشت مودبانه اشتباه دکتر فاضلي را تصحيح کند، خود مناسبت پاياني اين هفته را به يک واقعه ديگر فضايي نسبت داد. همچنين دکتر فاضلي که تلاش داشت سخنراني اش با شعار هفته جهاني فضاي امسال که «کاوش در مريخ، کشف در زمين» است نسبت داشته باشد، اطلاع درستي از تلاش هاي بشر براي کاوش در مريخ و تعداد مريخ نوردهاي فرود آمده بر سطح سياره سرخ نداشت. اين براي کسي که سال ها سکاندار سازمان فضايي ايران بود.
تکه اي از ايران از دست رفتاکبر ترکان در ابتداي سخنان خود و هنگامي که خيلي سريع و گذرا درباره نقاط مداري سه گانه ايران صحبت مي کرد، اشاره کرد که گويا شوربختانه نقطه مداري 47 درجه ايران در مدار زمين ثابت از دست رفته است. مدار زمين ثابت، مداري دايره اي شکل در ارتفاع 36 هزار کيلومتري است که ماهواره هاي مستقر در آن نسبت به زمين ثابت به نظر مي رسد و به همين دليل مناسب ماهواره هاي مخابراتي است. اين مدار از نظر استراتژيک آن قدر مهم است که کشورها در پي تصاحب تعداد بيشتري از نقاط مداري روي آن هستند و از اين نقاط مثل خاک کشور خود دفاع مي کنند.
ناتواني ايران در استفاده از نقاط مداري که در نتيجه کارشکني هاي خارجي و لختي داخلي اتفاق افتاده، باعث از دست رفتن نقطه 47 درجه شده است. انتظار مي رود خطري مشابه، دو نقطه مداري ديگر را نيز تهديد کند. در چنين وضعي به نظر مي رسد سازمان فضايي ايران بهتر است توانايي هاي مالي و مهندسي محدود خود را به جاي درگير شدن در پروژه بلند پروازانه ارسال انسان به فضا، متوجه تحقق ماموريت ساخت ماهواره بر و محموله هاي GEO کند.
روزنامه جام جم،به تاريخ 16/7/92 به قلم شهرام یزدان پناه
PC Flight Simulation Geek Since 1998
